از گذشته و در هر اقلیمی
کشاورزان جهت استراحت به هنگام کار و یا نگهبانی از زمین و محصولات خود نیاز به
پناهگاه هایی داشتند. این پناهگاه ها اغلب توسط خود کشاورزان در زمین های کشاورزی
و با استفاده از مصالح بومی هر منطقه ساخته می شدند. در منطقه شمال ایران ـ خاصه
مازندران ـ با توجه به فرهنگ و شرایط خاص آب و هوایی این ناحیه در طول زمان، معماری
خاصی شکل گرفته. این گونه معماری توسط روستاییان/کشاورزان ابداع و ساخته شد و توسط
آنها نیز مراقبت و حفاظت شده و می شود که به آن نفار می گویند. نفار یک سازه تماما
چوبی دو طبقه است که در زمین های کشاورزی به عنوان استراحتگاه و پناهگاه برای
کشاورزان مورد استفاده قرار می گیرد. نفار در طول زمان دچار تغییراتی نیز شده است.
هدف از این پژوهش بررسی فرم و ساختار اصیل نفار می باشد که به دلیل بی توجهی و عدم
پژوهش کافی رفته رفته رو به فراموشی است. این نوشته سعی دارد با
شناخت این بنا و کشف ریشه های فرمیک و معماری آن، بتواند کمکی باشد در راستای
شناخت اصالت های بومی و استفاده از آنها در بازپیرایی معماری معاصر از آفت هایی که
از جوانب مختلف بدان وارد می شود. (تصویر 1: یک نفار، تصویر توسط نگارندگان)
شناخت معماری بومی
اولین باری که نامی بر
این پدیده معماری نهاده شد معماری خودجوش به ابداع پاگونه بود. در اینجا منظور از
خودجوش معنای تصادفی بودن آن نیست، بلکه طبیعی بودن آن است" (آلپاگونوولو و
دیگران، 1384) در معماری بومی، علاوه بر طبیعت و بوم، مؤلفه دیگری به نام فرهنگ
نیز در طول تاریخ تأثیرات بسیاری بر ساختار معماری گذاشته است. در واقع این در نفس
معماری بومی است که دو گونه پیوند اساسی را محترم بدارد : پیوند با محیط فرهنگی یا
با سلسله ارزش های فرهنگی- با سلسله رفتارهای فرهنگی و قوانینی که در آن جاری است-
از یکسو و از سوی دیگر پیوند با محیط طبیعی، یا با مجموعه داده هایی که سرزمین بنا
به انسان عرضه می دارد : "داده هایی که هم ابزار فکری اند و هم ابزار
کاربردی؛ هم رنگ و اندازه و تناسب را در بر می گیرد و هم مصالح، اجزاء و عناصر
ساختمانی" (همان : 19) خصوصیت نخست معماری بومی، ناشناس بودن
سازندگان آن است (هرچند تنها دانستن نام سازنده برای درک ارزش اثر کافی نیست)
خصوصیت دیگر بی نیازی به دانستن تاریخ تولد اثر است که دانستن آن غالبا موجب
گمراهی و توهم میشود (همان : 26)
زمينه فرهنگی معماری
شناخت ویژگی های یک
اثر معماری ماندگار نيازمند شناخت مشخصه های یک اندیشه است. در این صورت در ورای
کالبد مادی اندیشه هایی پنهان شده است که در بسياری موارد، معماری بهانه ای برای
بيان آن راز و رمزهاست. در نگاه اول، رابطه انسان و معماری در حد طراحی و تحول یک
سرپناه پنداشته می شود؛ و در نگاه دوم معماری آفرینشی است که تفسيرکننده هستی اوست
و به زندگی معنا می بخشد و در رابطه تعاملی، اندیشه و کالبد در معماری به تعریفی
از فرهنگ زمانه خلاصه میشود (پورجعفر و دیگران1386) اندیشه گونه ای فرایند ذهنی
است که بر مبنای یک امر متعالی سامان می یابد و مشخصه های آن دائما در طول تاریخ،
منبع با ارزشی برای معرفی ویژگی های اعتقادی یک تمدن و فرهنگ به شمار رفته و می
رود. آفرینش اثر معماری مکاشفه ای استحسانی مبتنی بر حمل اندیشه و مفهوم خاص است.
معماری، همواره نمود بيرونی مادی شده اندیشه های مختلف به شکل فضا و مکان انسان
ساخت از راه کنش و آفرینش معمارانه بوده است (پورمند 1386) بقای هر جامعه در طول
زمان مشروط به انتقال قاعده مند و بدون انقطاع ارزشها از یک نسل به نسلی دیگر است.
در واقع تداوم هر جامعه ای پيرو انتقال فرهنگی است. البته تداوم به معنی
تغييرناپذیری نيست (افالکی فرد و همکاران 1392)
واژه شناسی نفار
اگر ریشه فارسی لغت
نفار، کلمه نفر باشد و مشابه لغت نفار، کلمه نفور باشد که با ساختار معماری این
سازه هماهنگی و همخوانی دارد، رسیدن به ریشه کلمه آنچنان سخت نخواهد بود: (جدول 1:
واژه شناسی نفار)
نفار به عنوان یک گونه
معماری در فرهنگ لغات فارسی و طبری و کتابها به صورت زیر معنا و شرح داده شده است:
نفار: اتاقک درختی-
کومه ای با پایه بلند- پناهگاه چوبی که در مزرعه سازند (نک به باغ نفار در نصری اشرفی، 1385 : 1967)
نپار ]ن[ . (واژه مازندرانی)
کوتام. کوتی. نفار. سایبان یا خانه چوبی
بلندتر از زمین که گاه دو اشکوبه ساخته شده و در تابستان به کار میرود (رفیعی
سرشکی، 1382 : 427)
نپار: ساختمانی تک
اطاقی است که در ارتفاع چند متری از زمین قرار میگیرد و اطراف باز اطاق، این امکان
را به مردم میدهد که از تهویه کافی و وزیدن نسیم در تابستان از تمامی جهات
برخوردار شوند. در سنسکریت، واژه نه پار به معنای تک و بدون دیگری است. (کولائیان،
1385 : 10)
نفار: در داخل حیاط،
جایگاه چوبی مسقف و نسبتا مرتفعی ساخته میشد که از چهارطرف باز بود و نفار نامیده
میشد. نفار، محلی برای استراحت ساکنان/کشاورزان در فصل تابستان بود.
نفار
یا نپار: در حیاط بعضی از خانه ها، با چوب و گل و ساقه های برنج، بنایی
به نام نفار به صورت دو طبقه میسازند. از طبقه اول نفار برای انبار علوفه و یا
غالت و از طبقه دوم آن برای استراحت و خنک شدن در فصل تابستان استفاده میشود
(وفایی، 1381 : 94)
نفار یا نپار گونه ای
از سازه های بومی منطقه مازندران است که به صورت تابستان نشین بوده و کاربرد
سردخانه دارد. این سازه ساختاری کاملا چوبی دارد و بر حسب نوع کاربری به چند نوع
تقسیم می شود.
نفار: نفار. [ ن ِ] (اِ) بنای
چوبین دوطبقه (لغتنامه دهخدا)
کاربرد اصیل نفار
نفار یا نپار برای نگهداری از زمین های کشاورزی به خصوص
شالیزارهای منطقه مازندران است. در گذشته و حتی در زمان حال، در برخی از نقاط
مازندران به واسطه همجواری زمین های کشاورزی با جنگل ها و مراتع و وجود حیوان های
غیر اهلی در منطقه، شاهد هجوم حیوانات به شالیزارها هستیم. به همین دلیل با ساخت
نفار و استقرار در آن به رماندن و دور کردن حیوانات اقدام می کردند. یکی دیگر از
کاربردهای اصیل نفار، نگهداری از آب نهرهای جاری در شالیزارها است؛ به طوری که هم
آب به طور صحیح به زمین کشاورزی برسد و هم کسی به واسطه خصومت یا نیاز، از حد خود
پا فرا نگذارد و اقدام به تغییر مسیر آب نهر و سرازیری آب به زمین خود نکند. این نوع نفارها اصیل ترین نوع نفار هستند که ریشه در دل تاریخ
دارند و به احتمال زیاد انواع دیگر نفارها، از این نوع نفار، منشعب شده است. نفار
به مثابه یک پناهگاه برای کشاورزان نیز می باشد. نفار همچنین یک سازه تابستانی
است، محلی برای استراحت و دم زدن کشاورزان در فصل تابستان.
انواع نفار
نفار بر حسب مکان استقرار و نوع کاربرد به چهار دسته تقسیم
میشود: (جدول 2: انواع نفار) (تصویر 2 و 3: دو نوع نفار، تصاویر توسط نگارندگان)
ساختار و تناسبات نفار
ساختار اصلی و فرم
اصیل نفار از گذشته به صورت دو طبقه بوده . به این صورت که طبقه پایین به دلیل
کاربردی که داشته و استفاده ای که کشاورزان از آن می کردند اصولا و اغلب به صورت
فرم بسته ای ساخته می شده. کشاورزان برای نگه داری از ادوات کشاورزی به عنوان یک
انبار و همچنین جهت جلوگیری دزدی از ابزار و آلات کشاورزی شان از این فضا استفاده
می کردند.
طبقه بالا هم محلی
برای استراحت کشاورزان بوده، به خصوص در فصل تابستان برای در امان ماندن از گرمای
شدید. به همین دلیل طبقه بالا فرمی باز و ساختاری شبکه ای دارد. همچنین کشاورزان
از طبقه بالا به عنوان محلی برای نگهبانی از زمین و محصولات شان نیز استفاده می
کردند و در عین حال طبقه بالا پناهگاهی برای کشاورزان جهت در امان ماندن از حمله
حیوانات وحشی به زمین کشاورزی نیز بوده است. ( دیاگرام 1: ساختار اصلی نفار،
دیاگرام توسط نگارندگان)
ستون
های اصلی (چهار ستون) طبقه پایین و فرم بسته چوبی که آنها را محصور می کند. سقف
طبقه پایین یا کف طبقه بالا از تیر های چوبی که به صورت یک شبکه روی هم قرارمی
گیرند تشکیل می گردد. در طبقه بالا نیز شاهد چهار ستون اصلی هستیم که تا
سقف
امتداد پیدا می کنند، همچنین مهاربند های ضربدری که میان این ستون ها قرار می
گیرند.ساختار زیر سقف شامل یک شبکه چوبی از تیر ها می باشد که به ستون های اصلی
متصل اند و در نهایت سقف روی آن ها قرار می گیرد. (دیاگرام 2: عناصر نفار، دیاگرام
توسط نگارندگان)
مصالح به کار رفته در
نفار
چوب متریال اصلی ساخت
نفار بوده اما با گذشت زمان کشاورزان از مصالح جدید نیز در ساخت نفار استفاده
کردند. به طور مثال از حلب یا ایرانیت برای پوشش اصلی سقف، و از بلوک های سیمانی
برای بدنه اصلی طبقه پایین استفاده می شود. اما همچنان کشاورزان با توجه به سنت
گذشتگان خود که نسل به نسل به آنها نیز رسیده، از چوب در اکثر فضا ها استفاده می
کنند. تکنولوژی ساخت نفار همچنان همانند گذشته و توسط خود روستاییان/کشاورزان صورت
می گیرد. ( دیاگرام 3: جزئیات و مصالح نفار، دیاگرام توسط
نگارندگان)
جزئیات و زیبایی شناسی
فرم اصیل نفار ساده و
فاقد تزئینات اضافی بوده اما بعد ها در معماری سقانفار ها از تزئینات جهت نماد
پردازی استفاده شده است که بیشتر جنبه مذهبی دارد. با وجود سادگی در ساخت نفار
جزئیات باورنکردنی و خلاقانه ای در این سازه مشاهده می شود. معماران که در اینجا
کشاورزان هستند از طبیعت به طور مستقیم در جزئیات این سازه چوبی بهره می بردند. به
عنوان مثال در ستون ها، شبکه های زیر سقف، پله ها و ... فرم و تناسبات نفار با بدن
انسان رابطه مستقیم دارد و همین امر موجب می شود مخاطب در مواجهه با نفار دچار بر
انگیختگی چند حسی و ]به
زعم موریس مرلوپونتی[ ادراک بدنمند در این فضا شود. (تصویر 4 و 5 جزئیات
نفار، تصاویر توسط نگارندگان)
نتیجه گیری
نفار
یک سازه تابستانی دو طبقه چوبی است که در شمال ایران خاصه در مازندران و در زمین
های کشاورزی توسط افراد بومی ساخته می شده است. امروزه این بنا به دلیل عدم
مطالعات و پژوهش های مناسب و کافی رو به فراموشی است. در این پژوهش سعی کردیم تا
ریشه های ساختاری و فرمیک اصیل نفار را بررسی کنیم و دریابیم هدف از ساخت این نوع
بنا چه بوده است. با توجه به مدلسازی های صورت گرفته و دیاگرام هایی که تولید
کردیم دریافتیم: فرم اصیل و اولیه نفار که توسط کشاورزان ساخته شد دارای دو طبقه
می باشد که طبقه پایین به صورت یک فرم بسته یا توده، و طبقه بالا به صورت یک فرم
باز یا شبکه است. این فرم عمدتا برگرفته از نیاز کشاورزان و اقلیم منطقه می باشد. نفار
توسط خود کشاورزان و عمدتا از چوب ساخته می شده که دلیل این امر هم اقلیم منطقه و
در دسترس بودن چوب می باشد. این بنا ساده و فاقد تزئینات اضافی است، همچنین
تناسبات این سازه چوبی کاملا اندام وار بوده به طوری که با بدن انسان/کشاورز
آمیخته و هماهنگ می باشد، و همین امر موجب تجربه چند حسی در مخاطب می گردد. هدف از
ساخت نفار قبل از هر چیز دیگر، خلق یک پناهگاه برای کشاورزان بوده است. پناهگاهی
در برابر گرمای شرجی تابستان، حیوانات وحشی و سرقت از محصولات و آلات کشاورزی.
محلی برای استراحت و آرامش.